آشنایی با انواع بازارها در بورس انرژی

بازار بورس انرژی یکی از ارکان اصلی بازار سرمایه است و نقش مهمی در تسهیل خرید و فروش محصولات انرژی دارد. این بازار به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود: بازار فیزیکی، بازار مشتقه و بازار فرعی. هر یک از این بازارها ویژگی‌ها و کاربردهای خاصی دارند که به سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی این امکان را می‌دهند تا به شیوه‌های مختلف به معامله انرژی بپردازند.

بازار بورس انرژی یکی از ارکان اصلی بازار سرمایه است و نقش مهمی در تسهیل خرید و فروش محصولات انرژی دارد. این بازار به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود: بازار فیزیکی، بازار مشتقه و بازار فرعی. هر یک از این بازارها ویژگی‌ها و کاربردهای خاصی دارند که به سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی این امکان را می‌دهند تا به شیوه‌های مختلف به معامله انرژی بپردازند.

در این مقاله، به بررسی این سه دسته بازار و نقش هر یک از آن‌ها در توسعه و پویایی بورس انرژی خواهیم پرداخت.

بخوانید: تاریخچه بورس ایران: نگاهی به مسیر پرفراز و نشیب بازار سرمایه

انواع بازارها در بورس انرژی

۱- بازار فیزیکی

۲- بازار مشتقه

۳- بازار فرعی

۱- بازار فیزیکی بورس انرژی

بازار فیزیکی یکی از انواع بازارها در بورس انرژی است که در آن محصولات انرژی به‌صورت واقعی و ملموس معامله می‌شوند. این بازار شامل خرید و فروش مستقیم کالاهای انرژی مانند نفت، گاز، برق و سایر محصولات انرژی است. معامله‌گران در این بازار به جای تبادل قراردادها یا مشتقات، مستقیما کالاهای انرژی را به‌صورت واقعی خرید و فروش می‌کنند.

عملکرد بازار فیزیکی:

در بازار فیزیکی، عرضه‌کنندگان و متقاضیان محصولات انرژی به‌صورت مستقیم با یکدیگر تعامل دارند. قراردادها در این بازار به‌گونه‌ای تنظیم می‌شوند که محصول در زمان مشخص و با شرایط معین تحویل داده شود. فرآیند معاملات در این بازار معمولا شامل ثبت سفارشات خرید و فروش، تعیین قیمت‌ها و نهایی‌سازی قراردادها است. قیمت‌ها در بازار فیزیکی براساس عرضه و تقاضا، شرایط بازار جهانی و عوامل اقتصادی و سیاسی تعیین می‌شود.

اهمیت بازار فیزیکی:

بازار فیزیکی به‌عنوان یک بازار پایه‌ای و اساسی در بورس انرژی از اهمیت بالایی برخوردار است. این بازار به فعالان اقتصادی این امکان را می‌دهد که مستقیما به خرید و فروش محصولات انرژی بپردازند و از نوسانات قیمت‌ها بهره‌‌مند شوند. علاوه‌براین، بازار فیزیکی نقش مهمی در تامین نیازهای انرژی کشور دارد و به ایجاد شفافیت و کشف قیمت‌های واقعی کمک می‌کند. همچنین، این بازار بستری برای تامین انرژی برای صنایع و مصرف‌کنندگان فراهم می‌کند که به پایداری اقتصادی و توسعه صنعتی کمک می‌کند.

۲- بازار مشتقه بورس انرژی

بازار مشتقه از دیگر انواع بازارها در بورس انرژی است که در آن ابزارهای مالی مشتقه، مانند قراردادهای سلف موازی، قراردادهای آتی و قراردادهای آپشن معامله می‌شوند. این ابزارها بر پایه محصولات انرژی مانند نفت، گاز، برق و سایر کالاهای مرتبط ایجاد می‌شوند و به معامله‌گران این امکان را می‌دهند که بدون نیاز به تبادل فیزیکی کالا، روی قیمت‌های آینده سرمایه‌گذاری کنند.

قرارداد سلف یک قرارداد مشتقه است که دارایی پایه‌ای مانند سهام، مشخص‌کننده ارزش آن خواهد بود. براساس این قرارداد، فروشنده بخشی از دارایی پایه را می‌فروشد و خریدار، قیمت نقد را در زمان انجام معامله به فروشنده پرداخت می‌کند. با سر رسید‌ن موعد مقرر، دارایی پایه نیز به خریدار تحویل داد‌ه خواهد شد.

قرارداد آتی، توافقی میان خریدار و فروشنده‌ است که در آن یک کالای مشخص در زمان و قیمتی معین به دست خریدار می‌رسد. همچنین برای کاهش ریسک و جلوگیری از عدم ایفای تعهد توسط طرفین، مبلغی تحت‌عنوان وجه تضمین مشخص خواهد شد که نزد اتاق پایاپای حفظ می‌شود. در موعد سررسید نیز تسویه به‌صورت کامل انجام می‌شود.

قرارداد اختیار معامله شامل اختیار خرید و اختیار فروش است. خریدار اختیار این حق را دارد که یک دارایی مشخص را در قیمت معین و تاریخ مشخص بخرد و الزامی برای اعمال قرارداد خود در تاریخ سررسید ندارد. اما فروشنده، ملزم به اعمال قرارداد خود در تاریخ مشخص شده است.

اهمیت بازار مشتقه در بورس انرژی:

بازار مشتقه در بورس انرژی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا علاوه‌بر اینکه ابزارهای مهمی برای مدیریت ریسک و پوشش نوسانات قیمت ارائه می‌دهد، به سرمایه‌گذاران امکان سود بردن از پیش‌بینی بازار را نیز می‌دهد. این بازار با بهبود نقدشوندگی، کمک به کشف قیمت و کاهش ریسک، نقش کلیدی در تقویت پایداری و توسعه بازارهای انرژی دارد. به‌طورکلی، وجود بازار مشتقه به بازارهای انرژی کمک می‌کند تا پویاتر، شفاف‌تر و کارآمدتر عمل کنند و نقش مهمی در تامین انرژی پایدار و مدیریت منابع انرژی ایفا می‌کند.

۳- بازار فرعی بورس انرژی

بازار فرعی در بورس انرژی یک بخش تخصصی است که برای معامله محصولات و کالاهایی که در بازارهای اصلی کمتر مورد معامله قرار می‌گیرند یا به دلیل شرایط خاص (مثل حجم کم، کیفیت متفاوت یا عدم تطابق با استانداردهای اصلی) قابلیت معامله در بازارهای اصلی را ندارند، ایجاد شده است. این بازار به خریداران و فروشندگان اجازه می‌دهد تا در یک محیط قانونی و منظم به تبادل کالاهای خود بپردازند.

معاملات در بازار فرعی بورس انرژی به‌صورت مزایده‌ای یا مذاکره‌ای انجام می‌شود. در این فرآیند، خریداران و فروشندگان می‌توانند شرایط خود را برای معامله مطرح کنند و بر سر قیمت و سایر جزئیات به توافق برسند. سیستم‌های معاملاتی بورس انرژی به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که تمامی مراحل از جمله ثبت سفارش‌ها، تایید معاملات و تسویه‌حساب به‌صورت شفاف و قانونمند انجام شود.

فرآیند معاملات در بورس انرژی

معاملات بازار فیزیکی بورس انرژی زمان مشخص و از قبل تعیین‌شده‌ای ندارد و با توجه به شرایطی که در شرح عرضه مشخص می‌شود، انجام می‌شود. اما در صورت عرضه برق توسط نیروگاه‌ها، معاملات مربوط به برق در بورس انرژی‌ همه روزه در یک زمان مشخص و طی ساعات ۹:۳۰ تا ۱۲ انجام می‌شود. 

مقایسه بازارهای بورس انرژی

ساختار:
بازار فیزیکی بر معاملات واقعی و نقدی تمرکز دارد، بازار مشتقه برای مدیریت ریسک و بهره‌ بردن از نوسانات قیمت استفاده می‌شود و بازار فرعی برای معاملات خاص و غیرمعمول ایجاد شده است.

عملکرد:
بازار فیزیکی به عرضه و تقاضای واقعی پاسخ می‌دهد، بازار مشتقه از ابزارهای مالی برای پوشش ریسک استفاده می‌کند و بازار فرعی به معاملات خاصی که در دو بازار دیگر نمی‌گنجند، خدمات می‌دهد.

کاربرد:
بازار فیزیکی به تامین نیازهای واقعی انرژی می‌پردازد، بازار مشتقه برای پوشش ریسک و سودآوری از نوسانات قیمت و بازار فرعی برای انعطاف در معامله کالاهای غیرمعمول و خاص است.

این سه بازار با تکمیل و پوشش نیازهای متفاوت معامله‌گران و سرمایه‌گذاران، درنهایت به کارآمدی و پایداری بازار انرژی کمک می‌کنند.

کلام پایانی

بورس انرژی با ارائه سه نوع بازار فیزیکی، مشتقه و فرعی، ابزارهای متنوع و مناسبی برای مدیریت ریسک و استفاده از فرصت‌های سرمایه‌گذاری فراهم می‌آورد. هر یک از این بازارها نقش ویژه‌ای در بهبود کارایی و شفافیت معاملات انرژی ایفا می‌کند. بازار فیزیکی با تسهیل خرید و فروش واقعی کالاها، بازار مشتقه با ارائه ابزارهای پوشش ریسک و فرصت‌های سودآوری و بازار فرعی با انعطاف در معاملات کالاهای خاص و شرایط ویژه، به معامله‌گران و سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند که با توجه به نیازهای خاص خود، بهترین تصمیمات معاملاتی را اتخاذ کنند. درک و بهره‌برداری موثر از این بازارها می‌تواند به ارتقای استراتژی‌های سرمایه‌گذاری و تحقق اهداف مالی کمک شایانی نماید.

بخوانید: قیمت‌گذاری کالا در بورس انرژی