ابزارهای مالی قابل معامله در بورس کالا
به انواع مختلف قراردادها و اوراق بهادار که در بورس کالا معامله می‌شوند، ابزارهای مالی قابل معامله در بورس کالا گفته می‌شود.
این ابزارها به سرمایه‌گذاران کمک می‌کنند تا با مدیریت کردن ریسک‌های مرتبط با نوسانات قیمت کالاها، به تامین مالی و سرمایه‌گذاری بپردازند.
ابزارهای معاملاتی در بورس کالای ایران عبارتند از:
معاملات نقدی
معاملات نسیه
قرارداد سلف
قرارداد سلف موازی استاندارد
اوراق دین کالایی
قرارداد بلندمدت
قرارداد کشف پریمیوم
گواهی سپرده کالایی
قرارداد آتی
پیمان آتی
قرارداد اختیار معامله
صندوق سرمایه گذاری و صندوق کالایی
در ادامه به توضیح کامل هر کدام از این ابزارهای مالی خواهیم پرداخت.
۱- معاملات نقدی
معاملات نقدی در بورس کالای ایران به معاملاتی اطلاق می‌شود که در آن کالا و وجه نقد به‌طور همزمان یا در مدت زمان کوتاهی پس از معامله تبادل می‌شوند. در واقع، در معاملات نقدی، پرداخت وجه و تحویل کالا به‌طور همزمان یا در مدت زمان کوتاهی (معمولا سه روز) پس از انجام معامله انجام می‌شود. این فرآیند شامل روش‌های تسویه متعددی است که به‌صورت یکپارچه اجرا می‌شوند. یکی از این روش‌ها تسویه نقدی و الکترونیکی است که در آن پرداخت وجه از طریق سیستم‌های پرداخت الکترونیکی صورت می‌گیرد؛ این روش شامل واریز وجه به حساب‌های مشخص‌شده فروشنده از طریق بانک‌ها یا سامانه‌های پرداخت الکترونیکی است که سرعت بالا و کاهش نیاز به پرداخت نقدی فیزیکی را فراهم می‌کند. اگر خریدار تا هفت روز وجه معامله را پرداخت نکند، قرارداد لغو می‌شود و باید ۵ درصد از ارزش معامله به همراه کارمزد طرفین را به عنوان جریمه پرداخت کند.
به‌طورکلی، این نوع معاملات به دلیل ساده بودن و عدم وجود پیچیدگی‌های مربوط به پرداخت‌های آینده و قراردادهای پیچیده، یکی از رایج‌ترین روش‌های معامله در بورس کالا محسوب می‌شوند.
۲- معاملات نسیه
معاملات نسیه در بورس کالای ایران، نوعی از معاملات است که در آن کالا به خریدار تحویل داده می‌شود، اما پرداخت وجه معامله در تاریخ مشخصی در آینده انجام می‌شود. معاملات نسیه به خریداران این امکان را می‌دهد که بی‌درنگ کالا را دریافت کنند و پرداخت را به تعویق بیندازند. این امر در شرایطی که نیاز به مدیریت نقدینگی و تامین مالی موقت وجود دارد، بسیار مفید است.
فرآیند کلی معاملات نسیه شامل چند مرحله است: در ابتدا، خریدار و فروشنده توافقات مربوط به قیمت کالا و شرایط تحویل و پرداخت را ثبت و قرارداد را امضا می‌کنند. تاریخ پرداخت وجه نیز در قرارداد مشخص می‌شود. سپس، فروشنده کالا را به خریدار تحویل می‌دهد و خریدار کالا را دریافت می‌کند. در تاریخ معین‌شده، خریدار مبلغ معامله را به فروشنده پرداخت می‌کند که می‌تواند این کار از طریق روش‌های مختلفی مانند نقدی، ضمانت‌نامه بانکی، چک بانکی یا حساب‌های ویژه بورس انجام دهد. در نهایت، پس از تامین پرداخت و تکمیل فرآیند تسویه، اسناد مالکیت و مستندات مربوط به معامله صادر می‌شود.
۳- معاملات سلف
قرارداد سلف یکی از ابزارهای مالی مهم در بورس کالای ایران است که به خریداران و فروشندگان این امکان را می‌دهد تا با پیش‌بینی قیمت کالاها، معاملات خود را انجام دهند. این قرارداد به‌ویژه در بازارهای کالاهایی مانند محصولات کشاورزی، معدنی و انرژی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در قرارداد سلف، خریدار و فروشنده در زمان حاضر بر روی معامله کالایی با قیمت و شرایط مشخص در آینده توافق می‌کنند. به عبارت دیگر، در این قرارداد، کالا پیش‌خرید شده و پرداخت آن به زمان آینده موکول می‌شود. در معاملات سلف، ارزش کالا با توجه به تحویل در آینده مشخص می‌شود. درحالی‌که در معاملات نقدی، ارزش کالا براساس تحویل فوری کشف می‌گردد. بنابراین، ارزش کالا در هر دو نوع معامله متفاوت است. این تفاوت نشان‌دهنده هزینه مالی است که بر فروشنده کالا برای تامین مالی تحمیل شده است.
ویژگی برجسته قرارداد سلف، قیمت ثابت و زمان تحویل مشخص آن است. در این قرارداد، قیمت کالا و زمان تحویل کالا در زمان امضای قرارداد مشخص می‌شود. این قیمت در زمان تحویل کالا نیز ثابت باقی می‌ماند.
۴- معاملات سلف موازی استاندارد
در قرارداد سلف موازی استاندارد، خریدار و فروشنده روی خرید و فروش کالای معین با قیمت و شرایط مشخص در آینده توافق می‌کنند. این نوع قرارداد در بورس کالا به‌صورت استاندارد معامله می‌شود. به این معنی که مشخصات قرارداد از جمله نوع کالا، مقدار و تاریخ تحویل در یک قالب استاندارد تنظیم می‌شود که به راحتی قابل معامله است.
بین قراردادهای سلف و سلف موازی استاندارد تفاوت وجود دارد: قرارداد سلف به‌صورت توافقی و بدون استانداردسازی خاص تنظیم می‌شود و ممکن است در بازارهای خصوصی یا خارج از بورس معامله شود. در مقابل، قرارداد سلف موازی استاندارد با مشخصات استانداردشده، قابلیت معامله در بورس را دارد که این امر موجب افزایش شفافیت، نقدینگی و مدیریت ریسک می‌شود. به‌طورکلی می‌توان گفت که استانداردسازی و قابلیت معامله در بورس از ویژگی‌های کلیدی قرارداد سلف موازی استاندارد است که آن را از قرارداد سلف متمایز می‌کند.
۵- اوراق دین کالایی
اوراق دین کالایی، اوراق بهادار مالی هستند که ارزش آن‌ها به پشتوانه کالاها یا دارایی‌های فیزیکی معین تعیین می‌شود. سرمایه‌گذاران می‌توانند با خرید این اوراق، به‌طور غیرمستقیم در کالاها یا دارایی‌های کالایی سرمایه‌گذاری کنند. به عبارتی، ارزش این اوراق به‌طور مستقیم به ارزش کالاهای مشخص مانند فلزات، محصولات کشاورزی و غیره وابسته است. اوراق دین کالایی به شرکت‌ها و تولیدکنندگان کالاها کمک می‌کند تا از طریق تامین مالی از بازار سرمایه، منابع مالی مورد نیاز برای فعالیت‌های خود را جذب کنند.
اوراق دین کالایی نرخ سود ثابت یا شناور دارند که به‌صورت دوره‌ای به سرمایه‌گذاران پرداخت می‌شود. نرخ سود می‌تواند به‌صورت سالانه یا دوره‌ای تعیین شود.
۶- قرارداد بلندمدت
قرارداد بلندمدت قراردادی است که در آن طرفین (خریدار و فروشنده) برای خرید و فروش کالایی در آینده و برای مدت زمان نسبتا طولانی‌تر از دوره‌های استاندارد، با هم توافق می‌کنند. این مدت زمان ممکن است بسته به نیازها و توافقات طرفین، از چند ماه تا چند سال طول بکشد. قیمت کالا در قرارداد بلندمدت می‌تواند به‌صورت ثابت برای کل مدت قرارداد تعیین شود یا ممکن است متغیر باشد و با توجه به شرایط بازار در دوره‌های زمانی معین تغییر کند.
۷- قرارداد کشف پریمیوم
قرارداد کشف پریمیوم قراردادی است که در آن طرفین برای خرید و فروش کالای مشخص در آینده با قیمت معین‌شده، براساس فرایند کشف پریمیوم توافق می‌کنند. این قرارداد به‌طور خاص برای تعیین قیمت کالاها در شرایطی که بازار ممکن است دچار نوسانات شدید یا عدم شفافیت باشد استفاده می‌شود. در ابتدای توافق، طرفین بخشی از ارزش معامله را به‌عنوان وجه‌تضمین یا ودیعه قرار می‌دهند. در زمان معامله، قیمت نهایی کالا با قیمت پایه کالا به‌علاوه یا کسر پریمیوم تعیین‌شده برابر خواهد بود. این سیستم به طرفین اجازه می‌دهد تا براساس یک نرخ مرجع و پریمیومی که با کمک رقابت در عرضه و تقاضا به‌صورت شفاف کشف می‌شود، کالا را در آینده مبادله کنند. به‌عنوان مثال، اگر قیمت مبنا ۱۰.۰۰۰ تومان و پریمیوم ۱.۰۰۰ تومان باشد، قیمت نهایی در سررسید ۱۱.۰۰۰ تومان خواهد بود.
۸- گواهی سپرده کالایی
گواهی سپرده کالایی، سندی است که به نمایندگی از یک مقدار مشخص از کالای فیزیکی که در انبارهای مجاز بورس کالا ذخیره شده است، صادر می‌شود. این گواهی نشان‌دهنده مالکیت یک مقدار معین از کالا است و به‌عنوان مدرکی برای اثبات مالکیت و تسهیل معاملات در بورس کالا استفاده می‌شود. کالاها می‌توانند شامل فلزات، محصولات کشاورزی و سایر کالاهای قابل ذخیره باشند. از طریق این گواهی، مالکان می‌توانند تسهیلات مالی از شبکه بانکی دریافت کنند. اگر مالک به تعهدات بانکی خود عمل نکند، بانک می‌تواند گواهی را بفروشد یا کالا را تحویل بگیرد و بفروشد.
۹- قرارداد آتی
قرارداد آتی قراردادی است که براساس آن، خریدار و فروشنده برای خرید و فروش کالایی با قیمت و شرایط معین در تاریخ آینده توافق می‌کنند. این قراردادها معمولا در بورس کالا معامله می‌شوند و به‌طور مشخص برای تعیین و تامین قیمت‌ها در آینده طراحی شده‌اند.
هنگام انعقاد قرارداد، قیمت کالا برای تاریخ معینی در آینده مشخص می‌شود و در زمان تحویل کالا استفاده می‌شود. به‌طور معمول قراردادهای آتی شامل مکانیزم تسویه دوره‌ای هستند. این مکانیزم می‌تواند شامل تسویه نقدی یا تحویل فیزیکی کالا باشد. برای ورود به قرارداد آتی، طرفین باید مبلغی به‌عنوان ودیعه در اتاق پایاپای پرداخت کنند. این مبلغ به‌عنوان تضمینی برای اجرای قرارداد و پوشش نوسانات قیمتی استفاده می‌شود. قبل از تاریخ تحویل، طرفین می‌توانند موقعیت خود را با انجام معاملات معکوس ببندند. این عمل شامل خرید یا فروش قراردادهای معکوس برای تسویه موقعیت‌های باز است.
۱۰- پیمان آتی
پیمان آتی قراردادی است که در آن طرفین بر خرید و فروش کالایی در تاریخ معین در آینده با قیمت مشخص‌شده، توافق می‌کنند. این قراردادها به‌طور خصوصی و بدون واسطه بورس کالا منعقد می‌شوند.
تفاوت عمده پیمان آتی و قراردادهای آتی عبارتست از:
| قراردادهای آتی | پیمان‌های آتی |
| انجام معامله در بورس | توافقنامه‌های خصوصی بین دو طرف |
| قراردادهای استاندارد | غیر استاندارد |
| تسویه روزانه | تسویه حساب در پایان قرارداد |
| معمولا قراردادها قبل از تاریخ سر رسید مسدود می‌شوند | معمولا منجر به تحویل یا تسویه حساب نقدی می‌شود |
۱۱- اختیار معامله
قرارداد اختیار معامله توافقی است که به خریدار حق (اما نه الزام) خرید یا فروش کالای مشخص با قیمت معین و در تاریخ معین یا قبل از آن را می‌دهد. این قرارداد به‌طور عمومی در بورس کالا معامله می‌شود و شامل دو نوع اصلی است. اختیار خرید (Call Option) و اختیار فروش (Put Option). برای بررسی کامل قراردادهای اختیار از جمله انواع معاملات از مقاله اختیار معاملات می‌توانید استفاده کنید.
۱۲- صندوق سرمایه‌گذاری و صندوق کالایی
صندوق سرمایه‌گذاری به سرمایه‌گذاران اجازه می‌دهد تا منابع مالی خود را در یک سبد متنوع از دارایی‌ها به‌طور مشترک سرمایه‌گذاری کنند. این صندوق‌ها به‌طور حرفه‌ای مدیریت می‌شوند و هدف آن‌ها ایجاد بازدهی مناسب با توجه به استراتژی‌های سرمایه‌گذاری است.
صندوق کالایی نوعی صندوق سرمایه‌گذاری است که به‌طور خاص به سرمایه‌گذاری در کالاها می‌پردازد. این صندوق‌ها می‌توانند در انواع مختلف کالاها از جمله فلزات، انرژی، محصولات کشاورزی و کالاهای مصرفی سرمایه‌گذاری کنند. صندوق‌های کالایی روند قیمتی یک شاخص کالایی پایه را دنبال کرده که این شاخص می‌تواند صرفا متشکل از یک کالای اساسی یا ترکیبی از مجموعه کالاها باشد. نهاد ناشر به‌طور مستقیم بر روی دارایی پایه یا قرارداد مشتقه آن کالا یا شاخص سرمایه‌گذاری می‌کند. بنابراین انتظار می‌رود که ارزش سرمایه‌گذاری پرتفوی هم‌سو با قیمت دارایی پایه افزایش یا کاهش یابد.
کلام پایانی
ابزارهای مالی در بورس کالا نقش کلیدی و موثر در بهبود کارایی و شفافیت بازارهای کالایی ایفا می‌کنند. این ابزارها با ارائه امکانات متنوع برای مدیریت ریسک، تعیین قیمت‌های آینده و سرمایه‌گذاری غیرمستقیم، به سرمایه‌گذاران و تجار امکان می‌دهند تا به‌طور موثر و بهینه با نوسانات بازار مقابله کنند و فرصت‌های جدیدی را برای رشد و سودآوری شناسایی نمایند. درنهایت، استفاده هوشمندانه از این ابزارها می‌تواند به بهبود تصمیمات مالی و تحقق اهداف سرمایه‌گذاری کمک شایانی کند.
